Tunnelvisie

Het lopen door de ’tunnel van Hamas’ van Roni Levavi (hoek Museumstraat en de Paulspotterstraat, Museumplein, Amsterdam) op 9 mei 2024, maakt op mij weinig indruk. Levavi vraagt met dit werk aandacht voor het handjevol gijzelaars dat in zogenaamd overeenkomstige tunnels gevangen zit. In tunnels? Maar zijn er ondergronds als onderdeel van de tunnels van Hamas door de noest gravende tunnelbouwers niet ook kamers uitgehakt? Ingerichte schuilkamers, voor Hamassoldaten en nu ook voor gijzelaars? Ja, die zijn er⁽¹⁾. ‘Levavi wil bewustwording creëren, iets wat hij als een functie van kunst beschouwt. „De tunnel is gemaakt om bij iedereen aandacht te vragen voor de Israëlische gijzelaars in Gaza. Ruim zes maanden zitten ze nu vast in die tunnels, en ze moeten allemaal vrij komen”.’⁽²⁾ Daar staat tegenover dat door toedoen van Israël-de Israëliërs de Gazanen al tientallen jaren vastzitten in een openluchtgevangenis⁽³⁾, dat Palestijnen, waaronder veel minderjarige kinderen zonder proces worden vastgezet door Israël; dat er duizenden burgers werden gedood zonder goede reden, gewoon omdat Israëlische soldaten op hen schoten; leven meer dan een miljoen Palestijnen in armoede, hebben te weinig eten, geen werk; wordt de Palestijnse economie stelselmatig vernietigd; wordt voortdurend land van Palestijnen ingenomen en bezittingen afgepakt en vernietigd; wordt internationale hulp door Israël geconfisqueerd of vernietigd.

 

De tunnel is gebouwd in een vrachtwagenaanhanger, een 26-tonner met drie assen. ‘How do we get out of here’, staat er met enorme letters over de lange zijden van de trailer. Het antwoord is simpel: men betreedt de tunnel aan de achterkant van de trailer via een trapje, schuifelt achter een rij dagjesmensen aan naar de voorkant van de trailer, waar een foto achter een hekwerk diepte suggereert als zou de tunnel verder lopen, maakt daar een u-bocht en schuifelt terug naar de achterkant, en is er weer uit. Op het smalle trapje is maar verkeer in één richting mogelijk, dus is het wachten totdat iemand besluit om onder of bovenaan de trap te blijven staan zodat de andere richting een kans krijgt. De tunnels (rechts-heen, links-terug) zijn het saaiste spektakel ooit door mij bezocht.

 

Wanneer ik in de rij sta tussen beschaafd uitziende door bezienswaardigheidshonger voortgedreven rolkoffertoeristen uit diverse landen, komt Maya naar me toe, een jonge vrouw van in de twintig, een flinke laag plamuur op haar gezicht, (Gladskin: ‘voor een zuivere huid, verlicht Acne, ervaar zelf het resultaat!’). Ze is slank, heeft een aandoenlijk lief smoeltje, lang sluik zwart haar. Zij uit haar waardering voor het feit dat ik een watermeloenbroche draag en de tunnel wil bezichtigen, hoopt dat ik diep geraakt wordt tijdens mijn bezoek eraan, zoals zij diep getroffen de tunnel uitkwam. Ik moest proberen mij geheel open te stellen voor het leed van de gegijzelden, dan ging het lukken. Aan het eind van de twee tunnels, terug bij het begin, kom ik in gesprek met een andere jonge vrouw, ouder dan Wanja maar nog altijd jong, vergeleken met mijn leeftijd, een Duitse, blond haar, die al een aantal jaren met haar man in Nederland woont. Zij spreekt vloeiend Nederlands met heel lichte tongval. Haar man en zij vinden Nederland een fijn land, veel fijner dan Duitsland. Ik, ster in het bedenken van verkeerde antwoorden en het ondermijnen van de ambiance, reageer met de ontboezeming dat ik tegenwoordig juist naar Duitsland op reis ga, zoals vorige zomer naar Dresden, Oost-Duitsland, en dat ik om een beter beeld te krijgen van het huiveringwekkende lot van vijf en een half miljoen joden en zes miljoen niet-joden, Roma en Sinti, Polen en andere Slaven, Sovjet-krijgsgevangenen, homoseksuele mannen, Jehova’s getuigen, gehandicapten, geestelijk gehandicapten, en politieke tegenstanders in de jaren dertig en veertig van de twintigste eeuw in Duitsland, Gedenkstätten en Konzentrationslager bezoek. Een deprimerende onderneming.

 

De Duitse lijkt zich niet zichtbaar aan deze ontboezeming te storen en ik kan haar nog een fijne dag wensen. Terwijl wij staan te kletsen aan het begin-eind van de tunnel, opgehouden door de rij schuifelende dagjestoeristen die het trapje opkomen, vraag ik aan de Duitse of zij het symbool begrijpt dat aan de wand hangt bij de uitgang van de tunnel. Ook zij weet niet waar het voor staat. Ons gesprek over koetjes en kalfjes gaat verder. Ik sta half met mijn rug naar het trapje gedraaid. De tunnel stroomt langzaam vol, de stroom mensen komt tot stilstand zonder dat wij ons daarvan bewust zijn. Er staat niemand meer op het trapje wanneer ik een stem luid hoor roepen, ‘Ja, wilt u doorlopen alsjeblieft?’. Het is aan ons gericht. ‘O, jee, sorry, niet opgelet’, roep ik en haast me het lege trapje af. Afdalend zoek ik Wanja met de ogen, ik zie haar staan bij een klein groepje jongeren van haar leeftijd. Zij draagt een grote zonnebril, is zij het wel? Ik beeld me in dat ze met gespannen verwachting mijn richting op kijkt.

 

In mijn naïevitiet meende ik een realistisch beeld te krijgen van een Hamastunnel. De installatie wordt als replica aangekondigd. Een replica is een duplicaat, geheel gelijke kopie. Voor de ‘replica’ van een tunnel van Hamas in Amsterdam is gebruik gemaakt van een foto. Maar de replica is in totaal geen geheel gelijke kopie, kan ook geen replica zijn. De ’tunnel’ van Roni Levavi is niet het gevolg van jarenlang uitputtend maar onverbiddelijk gehak en gegraaf in droge aarde diep onder de grond. Zij bestaat uit wat goedkope spaanplaten en buigbaar kunststof voor het boogplafond en wat verf over de platen uitgesmeerd, – in een weekeindje door een groepje vrijwilligers in elkaar getimmerd. Op veel plaatsen is het hout van de wanden en het boogplafond nog zichtbaar door de verflaag heen. Slecht werk, de echte Hamastunnels zullen veel opzienbarender zijn, en over de schokkende nood van een tientallen jaren onderdrukt volk – meerdere miljoenen zielen – meer vertellen, dan over het ‘verschrikkelijke’ lot van een handjevol gijzelaars. Levavi is een zelfgenoegzame koekenbakker met slechte smaak die over de ruggen van de Palestijnen en tienduizenden Palestijnse doden heen een valse boodschap wereldkundig probeert te maken, met weinig succes. In slechts enkele artikeltjes waarvan de nietszeggende inhoud op vrijwel niemand indruk zal maken werd aandacht besteed aan het tunnelevent. Van het Parool, de Christenen voor Israël of de Telegraaf moet je geen wonderwerk verwachten als het gaat om nuancering. De NRC, met een evenzo kort artikel, doet dat beter, de beschrijving is zakelijk maar ook enigszins zinrijk. Het interessantste deel van het artikel in de NRC begint met de paragraaf over de Roze teddybeer. Het had mooi geweest als de in het artikel genoemde vrouwen de roze teddybeer naast de trap bij de tunnel hadden mogen plaatsen en aan bezoekers die wilden weten waarom uitleg geven: „Wij willen het werk (van Levavi) in een context plaatsen. In de eerste plaats van de oorlog waarbij genocide plaatsvindt op Palestijnen, maar ook om aandacht te vestigen op het waarom van de tunnels en vooral op wat er al 17 jaar lang (…) door die tunnels clandestien vervoerd (…) (wordt). (Allerhande gebruiksvoorwerpen die van Israël Gaza niet in mogen, waaronder speelgoed).”⁽⁴⁾ De vredelievende vrouwen met de roze teddybeer en hun sterke verhaal worden op 9 mei weggestuurd door de ‘vredeseenheid’ van de politie: ze moeten afstand houden tot de tunnel, om opstootjes te voorkomen. De vrouwen zetten hun aktie voort op tientallen meters van de tunnel. De grote roze beer zetten zij langs de Museumstraat en links en rechts van de roze beer aan beide zijden van het pad leggen ze om de zoveel meter kleine knuffelbeertjes met op ieder beertje een sticker met een QR-code⁽⁵⁾ naast de tekst ‘GAZA is LOVE’ en een kaartje waarop met de hand geschreven staat: ‘Liefde, geen genocide’. De afstand tot de tunnels is de ‘vredeseenheid’ echter nog niet groot genoeg. Opnieuw wordt de lieve vrouwen verzocht zich te veplaatsen naar ergens halverwege het Museumplein, voorbij het Van Gogh, ter hoogte van het bosje met bomen. Ook dat doen ze zonder protest.

Ik wissel mijn tijd op het Musemplein af tussen de trailer, de roze teddybeer en zijn lieftallige vrouwen met hun krachtige statement, en het eind van het Museumplein, waar tegenover het concertgebouw een derde groep demonstranten actie voert met Palestijnse vlaggen en een Belgische kunstenaar twee van zijn kunstwerken toont, met bloed van mensen gemaakt. Wrede werken zijn het, gruwlijk maar treffend. Terug bij de trailer, ontmoet ik Wanja opnieuw. Het wordt geen eerlijk gesprek. Zolang het maar niet over Palestijnen gaat, de genocide die aan de gang is, maar over Hamas en de twaalfhonderd door hen wreed gedode Israëlische burgers en militairen, en de gijzelaars in handen van Hamas, wil Wanja wel praten. Voor het leed van de Palestijnen echter heeft zij geen oog, wat zoveel betekent dat zij instemt met de gruwelijke slachtpartij in Gaza. Er komt een oudere man op mij af, ketting met Moĝendovid⁽⁶⁾ om de nek, die mij van dichtbij met zijn smartphone provocatief filmt, en in ruwklinkend Hebreeuws hardop dingen zegt die ik niet versta maar ongetwijfeld beledigend zijn. Als hij uitgefoetert is, richt hij zich tot mij in het Nederlands. Ondanks dat ik nog maar weinig heb gesproken, verklaart hij toornig dat ik gehersenspoeld ben. Op zo’n drie meter staan twee vredeseenheid-agenten mee te luisteren. Ik vraag de man met de ster: ‘Als jij zegt dat ik gehersenspoeld ben, door wie ben jij dan gehersenspoeld?’. De vredesagenten, vrouw en man, voegen zich prompt bij ons, het mannelijk exemplaar gaat tussen mij en de oude met ster staan. De vredesvrouw moedigt ons aan om vooral ‘met elkaar te blijven praten’. Ik krijg een visioen. Ik zie mijzelf de man zijn smartphone uit de hand slaan en hoor me naar de vredesagenten roepen: ‘Proces-verbaal alstublieft, deze man staat mij honend van dichtbij te filmen, zoals u ziet, en mij in het Hebreeuws hatelijk te beledigen. Pak zijn telefoon en kijk wat hij allemaal aan grievends gezegd heeft!’ Maar ik zeg niets. Nadat de vredesduifjes hun dooddoener hebben uitgesproken doen zij een paar stappen terug. Ik vraag Davidster vorsend waarom hij mij filmde. Hij geeft daarop geen direct antwoord maar zegt dat hij de opname zal wissen. Wanja lijkt een flauwte nabij en geeft aan te willen vertrekken. Ze steekt haar hand uit. Ik zeg lachend, ‘maar we hebben elkaar toch al eens de hand gereikt, in de rij voor de trailer?’. Ze kijkt mij lief aan en zegt: ‘Een tweede keer, alsjeblieft?’ Zo gezegd zo gedaan. Daarna loopt ze met de oude met zijn ster weg. Ik besluit tot een bezoekje aan het Stedelijk. Ik heb geluk, er is een schilderijen-tentoonstelling met verrassend werk van de mij onbekende, maar, zoals ik later lees, ‘prominent hedendaagse’ Poolse kunstenaar Wilhelm Sasnal⁽⁷⁾. In een zaal bij een schilderij dat lijkt op La Danse van Matisse wordt mij door een stel bezorgde spleetogen⁽⁸⁾ gevraagd of dit een schilderij van Matisse is. Ik antwoord: ‘Ja, en nee, dit werk zonder titel van Sasnal is inderdaad gebaseerd op het beruchte werk La Danse, van Matisse. Maar goed is het wel.’ ‘Dat valt nog te bezien’, zeggen de spleetjes. Tja, een verdiepende discussie zou hier op zijn plaats geweest zijn, maar ik beëindig het contact met: ‘Have a great day – what’s left of it’, en maak me uit de voeten. <

 

Is de zogeheten tunnel van zogenoemd kunstenaar Roni Levavi kunst? Het antwoord is: nee! Noch de tunnel op het Museumplein noch zijn tunnels in Tel Aviv. Ze lijken op rekwisieten voor een film die met makkelijke middelen effect moeten genereren. Zet een beeld van Zadkine naast de tunnel van Levavi en de kijker zal weten bij welke van de twee sprake is van kunst.

Op internet vind ik tal van foto’s die een indringend beeld geven van de gewraakte tunnels. Daaruit mogen de sociale misstanden spreken die de Gazanen decennialang ondergingen en die leidden tot de bouw van het tunnelnetwerk.

 

“De schaal waarop onschuldige burgers door het Israëlische leger verdreven, verhongerd, verwond en vermoord worden is gigantisch. Binnen zeven weken na de aanval van Hamas op 7 oktober 2023 had Israël al 30 van de 36 ziekenhuizen in Gaza gebombardeerd. Eind februari 2024 opende het Israëlische leger het vuur op honderden wanhopige mensen die op een hulpkonvooi met voedsel in Gaza-Stad afkwamen. En op 13 maart stelde EU-buitenlandchef Josep Borrell dat Israël hongersnood gebruikt als wapen.”⁽⁹⁾

 

“Er is geen Hamas zonder de bezetting. Hamas is niet de oorzaak voor de escalatie, meer eerder het gevolg van het onrecht dat nu al meer dan 75 jaar aansleept. Een vreselijk gevolg, dat zeker. En zolang de bezetting blijft voortduren, zolang de internationale gemeenschap faalt of het nalaat Israël ter verantwoording te roepen, riskeren we nog extremere situaties te zien in de toekomst. Net daarom moeten we de bezetting veroordelen. Eerst en vooral.”⁽¹⁰⁾

 

Salvador Jesús de Sahagún (31 mei 2024)
—
⁽¹⁾ Smalle gangen, ruimere kamers (bron: vrt.be – Freek Willems, 12 oktober 2023)
⁽²⁾ Een replica van een Hamastunnel en een roze teddybeer strijden in Amsterdam om aandacht voor de situatie in Gaza (bron: NRC – Toef Jaeger, 9 mei 2024)
⁽³⁾ Gefrustreerd Gaza is de ‘grootste openluchtgevangenis ter wereld’ (bron: Het Parool – Mark van Assen, 9 oktober 2023); Gaza: ’s werelds grootste openluchtgevangenis (bron: 11.11.11, 21 november 2023); Inwoners van Gaza noemen hun huis ’s werelds grootste openluchtgevangenis (bron: warchild.nl); Dit is Gaza, de ‘grootste openluchtgevangenis ter wereld’ (bron: RTL Nieuws, Olaf Koens 12 oktober 2023); De Gazastrook, een “openluchtgevangenis” met een gebrek aan zowat alles (bron: Freek Willems – vrt.be, 9 oktober 2023); De Palestijnse Gazastrook wordt, vanwege de Israëlische blokkade, vaak een openluchtgevangenis genoemd (bron: NRC – Leonie van Nierop 10 oktober 2023)
⁽⁴⁾ Roze teddybeer. „Ik ben niets dan omroeper van oproer,” dichtte Lucebert in 1952 om te benadrukken dat lyriek de moeder is van de politiek. Kan een kunstwerk wel a-politiek zijn? Vandaag in elk geval niet, blijkt uit het protest dat eveneens op het Museumplein plaatsvindt, onder wie twee vrouwen die met een enorme roze teddybeer naar de tunnel wandelen. „Mensen hebben alle recht om aandacht te vragen voor de 133 gijzelaars”, legt één van hen, Eva Prins, uit. „Wij willen het werk in een context plaatsen. In de eerste plaats van de oorlog waarbij genocide plaatsvindt op Palestijnen, maar ook om aandacht te vestigen op het waarom van de tunnels en vooral op wat er al 17 jaar lang niet door die tunnels vervoerd mag worden.” Op de lijst producten die verboden zijn te vervoeren staan bijvoorbeeld koriander, muziekinstrumenten, vishengels, ezels en pluchen kinderknuffels. Het idee is de knuffels uit te delen aan bezoekers van Levavi’s installatie, en de roze beer moet bij de trailer gaan zitten. Een tegenkunstwerk dus, waardoor een dialoog ontstaat. Maar dat pakt anders uit. Twee boa’s van de ‘vredeseenheid’ vragen de vrouwen met de knuffels en de roze beer naar een hoek van het Museumplein te gaan die voor pro-Palestijnse demonstranten is bedoeld, en weg te blijven van de pro-Israëlische kant waar de installatie en de rij bezoekers staan. (Bron: NRC – Toef Jaeger, 9 mei 2024)
⁽⁵⁾ die linkt naar The Ghassan Abu Sittah Children’s Fund
⁽⁶⁾ De david(s)ster of het davidschild (in het Hebreeuws: מגן דוד (Maĝeen David), in het Jiddisch מגן דוד (Moĝendovid) is een spiritueel symbool in de vorm van een hexagram (…). Het hexagram werd als decoratief element gebruikt in diverse beschavingen in het Midden-Oosten.[2] Het komt ook voor bij vele andere volkeren, zoals de Egyptenaren, Indiërs, Chinezen en Peruanen. Het werd later een symbool van het jodendom.
⁽⁷⁾ https://nl.wikipedia.org/wiki/Wilhelm_Sasnal
⁽⁸⁾ Spleetoog is een nogal neerbuigende term. Aziaten (maar ook Inuit en enkele andere volkeren) hebben een bovenooglid dat verdikt is (epicanthus heet dat) en lager is aangehecht aan de binnenkant van de oogkas. Het is mogelijk dat de epicanthus ooit is gevormd als bescherming tegen de koude wind in steppegebieden en de weerkaatsing van zonlicht op ijsvlakten in noordelijke gebieden. Ooit beschermden ‘spleetogen’ tegen koude, wind en fel zonlicht.5 Sept 2019 (bron: Quest).
⁽⁹⁾ Zo onwerkelijk groot is de verwoesting in Gaza (bron: de Correspondent – Simon van Teutem, 3 april 2024)
⁽¹⁰⁾ De Palestijnse tragedie en het recht op verzet (bron: Sampol – Koenraad Bogaert, 11 oktober 2023)